Giáo sư Tiến sĩ Võ Tòng Xuân, nhà khoa học Việt Nam đầu tiên nhận Giải thưởng VinFuture 2023, thường nhắc lại câu nói của Bác Hồ: “Nông dân giàu thì nước ta giàu. Nông nghiệp ta thịnh thì nước ta thịnh”…

GS. Võ Tòng Xuân (giữa) và GS. Gurdev Singh Khush (thứ 2 từ trái sang) chụp ảnh lưu niệm với các đại biểu dự hội nghị lúa gạo tại Tiền Giang năm 1992. Ảnh: CTV

1. Bài báo đầu tiên tôi viết về Giáo sư Võ Tòng Xuân là bài “Thao thức giữa đồng bằng” đăng báo Quân đội Nhân dân ngày 17-1-1986. Hồi đó, “anh Ba Xuân”, như bà con nông dân miền Tây thường gọi, là người trí thức đầu tiên ở đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) được phong Anh hùng Lao động sau ngày hòa bình 1975.

Anh Ba Xuân đã nổi tiếng với chiến công cùng hàng ngàn thầy trò Đại học Cần Thơ đóng cửa trường hai tháng đi giúp nông dân ĐBSCL nhân giống lúa IR-36 dập tắt dịch rầy nâu, cứu bà con thoát nạn đói, mở đầu cho việc áp dụng tiến bộ kỹ thuật mới trong canh tác lúa.

Còn nhớ, 28 ngày trước khi miền Nam được giải phóng, người con quê đất An Giang ấy, ngay sau khi tốt nghiệp tiến sĩ nông học tại Nhật, đã quyết định quay về Việt Nam. Anh Ba Xuân kể: “Từ một gia đình nghèo, lúc nhỏ tự đi làm để phụ cha mẹ nuôi các em và có tiền đi học đến lúc thành tài; đã từng trải qua một thời bán báo dạo dọc các bến xe đò, đêm đêm đến nhà dạy kèm cho học sinh luyện thi, cho đến quãng đời làm giám đốc kỹ thuật cho một công ty thuốc trừ sâu… tôi đã thấm thía như thế nào giá trị của hai chữ lao động”.

Rồi nói: “Sự giàu có của dân lao động các nước nghèo tài nguyên thiên nhiên mà tôi đã đi qua làm tôi nghĩ đến dân mình – những người chủ nghèo sống trên tài nguyên giàu có. Từ đó tôi đã tự xác định mục đích sống cho đời mình: phải đem hết tri thức của mình đóng góp cho đất nước, làm sao cho dân mình mau trở nên những người chủ giàu như dân các nước tiên tiến. Cách cơ bản nhất theo tôi là đào tạo con người có tri thức và lý tưởng để cùng tham gia phát triển đất nước”.

Thế là những năm 1975-1977, anh và những đồng nghiệp say mê khoa học đã lặn lội qua hàng ngàn héc ta ruộng lúa cháy rụi vì giặc rầy nâu, băng qua những cánh rừng tràm xơ xác vì thuốc khai hoang của Mỹ, những đồng cỏ năng dày mịt hoang vắng mênh mông. Bà con nông dân miền Tây thấy các anh khi thì lội bì bõm, khi thì lắc lư trên xuồng nhỏ hoặc ngồi nghêu ngao trên những mui tàu đò; lúc đi xe đạp, lúc chạy Honda hay đeo cửa một chuyến xe đò cuối cùng nào đó trên một tuyến hương lộ ĐBSCL.

Anh Ba Xuân tâm sự: “Càng ngày mình càng dày dạn trong nghề hơn, càng tìm ra thêm được những kiến thức mới mà sách vở nước ngoài chưa có. Dần dà mình đã xác định được những trở ngại khoa học kỹ thuật làm chậm trễ sự phát triển nông nghiệp của ĐBSCL”.

Mười năm tiếp theo, Giáo sư Võ Tòng Xuân không chỉ đứng trên bục giảng hay trong phòng nghiên cứu khoa học của Đại học Cần Thơ ở cương vị phó hiệu trưởng, mà còn tham gia nhiều tổ chức quốc tế, nhằm phục vụ ĐBSCL với phương châm: đào tạo kết hợp nghiên cứu khoa học, đưa tiến bộ khoa học vào phục vụ sản xuất, phát triển nông thôn. Đó là thành công trong đào tạo kỹ sư trồng trọt và kỹ thuật viên nông nghiệp; trong lai chọn được những giống lúa kháng rầy nâu năng suất cao và kỹ thuật sử dụng đất phèn hợp lý; trong cách phổ biến kiến thức khoa học kỹ thuật thích hợp cho từng đối tượng, cả với người lãnh đạo và bà con nông dân ở ĐBSCL.

Có một dạo, Giáo sư Xuân đã lội khắp các vùng nhiễm mặn, ngập phèn trên những “nông trường lúa thể nghiệm tiến công vào đất hoang” của Nhà nước và Quân khu 9 ở Giồng Găng, Chọc Xây, Vàm Rầy, U Minh, An Biên… Và rồi, sau hai năm nghiên cứu tâm huyết, tại kỳ họp thứ nhất Quốc hội khóa 7, đại biểu Võ Tòng Xuân đã kiến nghị nên ngừng lãng phí hàng trăm triệu đồng ở những nơi còn lâu mới trồng được lúa, để thay cho cây trồng khác. Bộ Nông nghiệp đã đồng ý, và cây tràm đã được sạ đại trà, trở về đúng chỗ của nó, đem lại nguồn lợi gấp nhiều lần trồng lúa.

Đó là thời gian mà theo Giáo sư Võ Tòng Xuân, ông rất vui vì đã góp sức làm cho bà con nông dân ở ĐBSCL hiểu được khoa học kỹ thuật nông nghiệp về cây lúa và đất phèn. Nhưng ông vẫn thao thức: “Cây lúa ĐBSCL còn bộn bề công việc vây quanh nó. Lúa mùa, đất ngập mặn, nhiễm phèn, sâu rầy; rồi trình độ dân trí… Làm sao để tạo ra được giống lúa thích hợp với kỹ thuật tương ứng? Tôi thao thức nhiều về những vùng đất hoang lớn nơi đồng bằng này, mà nông dân thì họ bỏ đi, bu bám sống ven lộ với tỷ lệ sinh đẻ quá cao, cứ như phó mặc cho một số phận vô hình nào đó?”.

2. Cuối năm 2005, Giáo sư Võ Tòng Xuân, khi đó là Hiệu trưởng trường Đại học An Giang, đã chọn ra những bài báo mà ông gửi cộng tác với Thời báo Kinh tế Sài Gòn, cho in tập sách “Để nông dân giàu lên” (NXB Trẻ và TBKTSG). Qua từng bài báo, dù chủ đề, thể loại khác nhau, xuyên suốt tập sách, cho thấy đó là những tâm huyết muốn góp phần làm cho ĐBSCL nói riêng và nông nghiệp, nông dân, nông thôn Việt Nam nói chúng, mau thoát khỏi đói nghèo, biết làm giàu và hội nhập bình đẳng với thế giới.

Giờ đọc lại mỗi bài này, càng thấy nhiều phân tích, dự báo, đề xuất của ông có tầm nhìn xa và thiết thực cho đất nước. Có những chuyện, ví dụ như cho tư nhân xuất khẩu gạo, Giáo sư Xuân đã đề cập từ những năm 1990, khi mà nhiều người còn cho rằng làm như vậy là không bảo đảm an ninh lương thực.

Hoặc như trong bài “Phải học thôi!” viết hồi tháng 2-2005, Giáo sư Xuân mở đầu: “Trong một thế giới đầy cạnh tranh, việc nâng cao trình độ quản lý doanh nghiệp đã trở thành quốc sách của nhiều nước châu Á”. Rồi ông kết luận: “Giám đốc doanh nghiệp được bồi dưỡng đúng chương trình có chất lượng cao càng sớm thì Việt Nam càng có nhiều điều kiện để thắng lợi trên thương trường”.

GS. Võ Tòng Xuân và Đại úy Phạm Ngọc Trọng, Phó Giám đốc Nông trường Giồng Găng (Quân khu 9) trên một cánh đồng tràm ở Đồng Tháp Mười năm 1985. Ảnh: David Carling

Trong bài “Cần sự phát triển cho toàn vùng” (tháng 12-2004), ông nhận xét rằng lúa, cá, tôm, trái cây của ĐBSCL gia tăng sản lượng và xuất khẩu nhưng lợi tức của nhà nông vẫn không tăng tương ứng, nghèo vẫn nghèo. Rồi nhấn mạnh: “Lý do chính: mạnh tỉnh nào làm theo tỉnh ấy; trong tỉnh, mạnh huyện nào lo cho huyện nấy; trong huyện, mạnh người nông dân nào tự lo cho người nông dân ấy.

Kết quả là trăm hoa đua nở: thủy lợi tỉnh này làm thì tỉnh kia ngăn lại; đồng ruộng lúc nào cũng có hàng chục giống lúa được trồng; vườn tược nào cũng có đủ thứ giống dỏm… Thế thì làm sao doanh nghiệp thu gom được một vài giống chất lượng tốt nhất với khối lượng lớn cùng một thời điểm mà khách hàng cần?”.

3. Tối 20-12-2023 vừa qua, Giáo sư Võ Tòng Xuân và người đồng nghiệp của ông ở Viện Lúa Quốc tế IRRI ngày nào, Giáo sư Gurdev Singh Khush, đã được vinh danh ở hạng mục Giải Đặc biệt VinFuture 2023 dành cho nhà khoa học đến từ các nước đang phát triển. Đây là lần đầu tiên một nhà khoa học Việt Nam được trao giải thưởng khoa học và công nghệ quốc tế với sứ mệnh phụng sự nhân loại.

Chia sẻ về giải thưởng này tại buổi gặp mặt các nhà khoa học và tổng kết ngành khoa học năm 2023 của thành phố Cần Thơ vào ngày 29-12-2023, Giáo sư Võ Tòng Xuân cho biết mục tiêu cuối cùng của ông là làm sao cho bà con trồng lúa có lợi tức khá hơn. Giáo sư nhắc lại câu nói của Bác Hồ: “Nông dân giàu thì nước ta giàu. Nông nghiệp ta thịnh thì nước ta thịnh”.

Ông nói: “Bắt đầu từ năm 2023, Việt Nam đã có vài giống lúa ngắn ngày ngon cơm mà lại có thêm hương thơm như giống ST 25 do nhóm ông Hồ Quang Cua lai tạo, được quốc tế vinh danh “gạo ngon nhất thế giới”. Điều này đã giúp nâng giá gạo lên cao hơn gạo trắng của Thái Lan, mở ra triển vọng giúp cho nông dân ta tăng lợi tức cao hơn trước, triển vọng thực hiện được lời nói của Bác Hồ”.

Nhưng theo ông, muốn tiềm năng thành hiện thực, Nhà nước, nhà khoa học và các doanh nghiệp xuất khẩu nông sản cần phối hợp tổ chức cho nông dân sản xuất theo quy trình công nghệ cao trên những cánh đồng lớn. Đồng thời mong nông dân ta phải đổi mới để kết nối chặt chẽ với doanh nghiệp có đầu ra bền vững.

“Người nông dân đổi mới mà đất nước ta cần trong thời đại này là những người nông dân, tuy diện tích đất manh mún, nhưng biết tự giác thỏa thuận đứng chung nhau trong những hợp tác xã nông nghiệp kiểu mới để sẵn sàng liên kết với các doanh nghiệp lớn xây dựng vùng nguyên liệu kèm khu công nghiệp sản xuất rau quả chế biến, hoặc vùng công nghiệp thủy sản chế biến cung cấp cho thị trường trong nước và thị trường quốc tế”, Giáo sư Xuân nói.

Nay đã tuổi 84, ở cương vị Hiệu trưởng danh dự trường Đại học Nam Cần Thơ, Giáo sư Võ Tòng Xuân vẫn giữ phong cách sống giản dị, phương pháp làm việc hiệu quả như bao năm qua. Ông nói: “Tôi không giữ cho riêng mình những gì thu thập được. Phương pháp chính của tôi là làm cho nhiều người cộng tác hiểu và thực hiện được nội dung, kế hoạch công việc. Qua đó, mỗi ngày có thêm nhiều người cộng tác tốt hơn”.

Giáo sư Tiến sĩ Võ Tòng Xuân sinh ngày 6-9-1940 tại Châu Đốc, An Giang.

– Năm 1980: được phong Giáo sư.

– Năm 1985: Anh hùng Lao động.

– Năm 1990: Nhà giáo Ưu tú.

– Năm 1993: Giải thưởng Ramon Magsaysay về “Phục vụ Nhà nước”

– Năm 1995: Bằng tưởng lệ của Thủ tướng Canada về “Phụng sự và đóng góp vào khoa học thế giới”

– Năm 1996: Huy chương “Kỵ mã nông nghiệp” của bộ Nông Lâm Thủy sản Pháp

– Năm 1999: Nhà giáo Nhân dân.

– Năm 2002: Giải thưởng Nikkei Á Châu 2002 về tăng trưởng vùng

– Năm 2005: Giải thưởng Derek Tribe về khoa học kỹ thuật năm

– Năm 2019: Huân chương “Mặt trời mọc” của Chính phủ Nhật Bản về quan hệ Nhật – Việt.

– Năm 2023: Giải thưởng Đặc biệt VinFuture 2023 về phụng sự nhân loại.

Huỳnh Kim (Theo KTSG online)